Đèo Ngang dài hơn 6km, con đèo hiểm trở nối Hà Tĩnh với Quảng Bình

Đèo Ngang nằm trên Quốc lộ 1 ở ranh giới xã Kỳ Nam, thị xã Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh (phía Bắc) và xã Quảng Đông, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình (phía Nam).

Đèo Ngang từng nhiều lần là nơi giao chiến giữa hai quốc gia Đại Việt và Chăm Pa.

Phụ quốc Ngô Tử An vâng mệnh vua Lê Đại Hành khai mở đèo Ngang

Công trình sư đầu tiên chỉ huy xây dựng đèo Ngang thời Tiền Lê là một quan đại thần-Ngô Tử An. Ngô Tử An. Ngô Tử An là con Ngô Xương Sắc, đích tôn Sứ quân Bình Kiều Ngô Xương Xí, trong loạn 12 sứ quân, Ngô Xương Sắc ẩn cư tại thượng du Châu Ái (nay thuộc địa phận tỉnh Thanh Hóa).

Ở miền thượng du Châu Ái, cậu bé Ngô Tử An đã được sinh ra. Khi lớn lên, Ngô Tử An theo Lê Hoàn lập ra nhà Tiền Lê và được tôn là Phụ quốc của vương triều này.

Đại thần Ngô Tử An được vua nhà Tiền Lê giao lĩnh trọng trách và có nhiều công lao trong việc mở lối, đào sông, liên kết giao thông, phục vụ đắc lực sự nghiệp bảo vệ biên cương, mở mang bờ cõi của đất nước.

Theo một số tài liệu lịch sử, Ngô Tử An là người Việt đầu tiên chỉ huy việc mở đường sông; là người Việt đầu tiên chỉ huy việc mở đường bộ vượt đèo Ngang.

Đại Việt sử ký toàn thư-sử quán triều Hậu Lê có ghi: Năm 992 vua Lê Đại Hành lại sai Phụ quốc Ngô Tử An đem ba vạn người đi mở đường bộ từ cửa biển Nam Giới đến châu Địa Ly của Chiêm Thành (nay là huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình) tạo thành một tuyến vận tải thủy bộ liên hoàn từ sông Đáy đến đất Chiêm Thành.

Theo người dân 2 bên đèo Ngang-con đèo hiểm trở trên đường thiên lý Bắc-Nam, nối tỉnh Hà Tĩnh với tỉnh Quảng Bình, di tích này là “cổng trời” – nghĩa là điểm cao nhất của vùng núi Hoành Sơn. Họ quan niệm lên đến Hoành Sơn Quan là có thể chạm tay đến bầu trời. Ảnh: Tập Thỏa.

Đó là con đường bộ đầu tiên nối Đại Việt với đất Chiêm Thành vượt qua dãy núi Hoành Sơn ở Đèo Ngang.

Để mở đường bộ qua Đèo Ngang thì phải phá bỏ thành đá do người Chiêm Thành xây dựng (thạch thành Lâm Ấp trúc); còn Đại Việt mở lối vượt Hoành Sơn là để chinh phục Chiêm Thành. Do vậy mà có câu ngạn ngữ “Thạch thành Lâm Ấp trúc – Lục lộ Ngô Tử An”.

Xưa kia, Đèo Ngang là ranh giới giữa Đại Việt (và trước đó là Đại Cồ Việt, nhà Tiền Lê đào sông Nhà Lê nối từ Hoa Lư tới Đèo Ngang) với Chiêm Thành.

Từ sau khi người Việt giành được độc lập (năm 939, thời nhà Ngô) và trước thời kỳ Nam tiến của người Việt (năm 1069, thời nhà Lý). Thời Pháp thuộc đèo Ngang có tên trên bản đồ là Porte d’Annam.

Phía Bắc Đèo Ngang là vùng đất thuộc huyện Kỳ Hoa xưa; sau nhiều lần tách nhập địa giới hành chính, đến năm 1841, vua Thiệu Trị đổi tên huyện Kỳ Hoa thành huyện Kỳ Anh (Hà Tĩnh).

Khác với các huyện ở Hà Tĩnh, Kỳ Anh vừa là huyện núi, lại là huyện biển, nằm phía Đông Nam tỉnh.

Hoành Sơn quan được xây dựng bằng đá có cửa cao 4 m, hai bên có thành dài 30 m, ở trên cổng đắp nổi ba chữ “Hoành Sơn quan”. Ảnh: Tập Thỏa.

Huyện Kỳ Anh có dãy Hoành Sơn, thật ra thì toàn huyện là một “Hoành Sơn”. Đây là mảnh cuối một chi của dãy Trường Sơn Bắc mọc lấn ra biển, đặt trên nền đá gốc như tảng móng vững chãi, tồn tại từ đầu đại cổ sinh của vận động uốn nếp Hécxini, qua chu kỳ tạo núi Inđôxini đầu đại trung sinh về sau vẫn ổn định.

Phía Bắc đèo Ngang trên địa phận tỉnh Hà Tĩnh có Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ

Phía Bắc đèo Ngang có Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ. Khu bảo tồn nằm cách trung tâm thành phố Hà Tĩnh chừng 20km về phía Tây Nam thuộc địa phận hành chính của ba huyện Cẩm Xuyên, Kỳ Anh, Hương Khê và giáp tỉnh Quảng Bình về phía Nam.

Hệ động vật, thực vật tại Khu bảo tồn

Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ có tên đầy đủ là “Khu bảo tồn thiên nhiên quốc gia vùng rừng hồ Kẻ Gỗ”, được xác lập bởi quyết định số 970/TTg ngày 28-12-1996 của Chính phủ, có tọa độ địa lý 105º50’ – 106º07’ kinh độ Đông và 18º00’ – 18º09’ vĩ độ Bắc với tổng diện tích tự nhiên 24.801ha.

Nguyên “Kẻ Gỗ” là tên của một làng Việt cổ thuộc xã Mỹ Duệ xưa (nay thuộc xã Cẩm Mỹ, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh), nằm dọc theo hai bờ sông Rào Cái (còn gọi là sông Ngàn Mọ), nơi hàng trăm khe suối từ dãy Trường Sơn đổ về quá nhanh và mạnh trong mùa mưa đã trở thành tai ương cho cả vùng phía Nam Hà Tĩnh. 

Để chế ngự những hiểm họa từ thiên nhiên, ngay từ năm 1976 sau khi hòa bình lập lại, công trình đại thủy nông hồ Kẻ Gỗ đã được khởi công nhằm cải tạo môi trường sinh thái, vô hình trung đã tạo nên một vùng cảnh quan thiên nhiên rộng lớn, điểm du lịch sinh thái kỳ thú trên quê hương Hà Tĩnh…

Khu bảo tồn có thảm thực vật phong phú được bao phủ bởi rừng hỗn giao thường xanh, đặc trưng cho nhiều luồng thực vật của khu hệ thực vật bản địa Bắc Việt Nam – Nam Trung Hoa, luồng thực vật Indonesia – Malaysia và luồng thực vật Hymalaya với hơn 40 loài cây thân gỗ, nhiều loại thực vật qúy như cây gỗ táu, cây gõ, cây chò chỉ, cây kim giao, cây gỗ sến, cây lát hoa….

Chim hoang dã bay kín mặt hồ trong Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ, tỉnh Hà Tĩnh. Ảnh: Tập Thỏa.

Nhiều loại cây gỗ quý hiếm có tên trong Sách đỏ Việt Nam như cây lim xanh, cây gỗ sến mật, cây gỗ gụ, cây gỗ vàng tâm, cây giổi, cây trường, trín, cây bời lời vàng…

Theo số liệu thống kê, hiện tại Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ có 567 loài thực vật bậc cao có mạch thuộc 367 chi và 117 họ, phổ biến tại tầng cây bụi có các loại cây trong họ cau dừa với các loài chủ yếu như cây lá nón, cây song, cây mây, cây cau rừng, cây lụi…

Tại tầng thảm tươi có cây quyết, cây bồn bồn và các loài họ rô… Rừng Kẻ Gỗ cũng là quê hương của các loài mộc lan, phong lan đẹp, qúy hiêm như lan rừng quế hương, lan rừng tai tượng, lan rừng tai trâu, lan đuôi chồn, lan phượng vỹ, lan nghinh xuân…

Hệ động vật hoang dã tại khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ cũng rất phong phú, cho tới gần đây đã phát hiện 392 loài động vật có xương sống thuộc 99 họ, 47 loài thú, 298 loài chim hoang dã, 100 loài bò sát và lưỡng cư… 

Đã có 18 loài thú được đưa vào Sách đỏ Việt Nam và sách Đỏ thế giới, một số loài như loài voi, loài bò tót, loài hổ có thể đã biến mất hoặc số lượng quần thể của chúng bị suy giảm đáng kể, một số loài có giá trị bảo tồn khác như vượn má hung, loài gấu, loài tê tê, loài sóc bay… cũng trở nên hiếm hoi do nạn săn bắn bừa bãi… 

Tại đây cũng đã tìm thấy quần thể của 5 loài chim đặc hữu quan trọng có vùng phân bố hẹp, đó là gà lôi lam mào đen, gà lôi Hà Tĩnh, loài chim trĩ sao, loài chim khướu mỏ dài và loài chim chích chạch mỏ xám, trong đó loài gà lôi lam mào đen và gà lôi Hà Tĩnh là hai loài bị đe dọa tuyệt chủng toàn cầu.

Hồ Kẻ Gỗ

Hồ Kẻ Gỗ là hồ nước lớn nhất tỉnh Hà Tĩnh được xây dựng trên lưu vực sông Rào Cái, giữa các sườn đồi, núi thuộc huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh. Đây là công trình ngăn lũ, có tác dụng tạo nguồn sinh thủy cho hệ thống thủy lợi, điều tiết dòng chảy của các hồ đập như hồ Kẻ Gỗ, hồ Bộc Nguyên và sông Rác, phục vụ tưới tiêu cho hơn 21.136ha đất canh tác của các cư dân hạ nguồn.

Nguyên từ đầu thế kỷ XX, trong nỗ lực chế ngự dòng sông tai quái này, người Pháp đã có quy hoạch thiết kế hồ và cũng đã khởi công một số hạng mục nhưng công trình đã bị bỏ dỡ do chiến tranh thế giới lần thứ hai và tiếp sau là cuộc chiến tranh Đông Dương. 

Mãi đến sau khi đất nước thống nhất, các nhà thiết kế thủy lợi Việt Nam đã hoàn chỉnh thiết kế và khởi công xây dựng từ năm 1976, đến năm 1983 mới cơ bản hoàn thành các hạng mục chính và đến năm 1988 thì toàn bộ hệ thống được đưa vào sử dụng.

Là một công trình nhân tạo nằm ở độ cao 8m, hồ Kẻ Gỗ gồm 1 đập chính bằng đất đồng chất cao 37,4m, dài 970m và 3 đập phụ cùng 3 tràn xã lũ (tràn Dốc Miếu, tràn trong cống và tràn sự cố). Chiều dài hồ gần 29km với đoạn rộng nhất gần 3km, dung tích hữu ích 345 triệu mét khối nước và mực nước hồ đạt đến độ sâu chừng 20m. 

Công trình thủy lợi này đã trở thành điểm nhấn quan trọng trong tổng thể khu bảo tồn thiên nhiên thuộc loại lớn nhất miền Trung. 

Nước ở hồ Kẻ Gỗ theo kênh chính rộng hơn 10m, dài 17,2km và hệ thống kênh nhánh dài 110km đã tưới tiêu cho hơn 21.136ha đất canh tác thuộc các huyện Cẩm Xuyên, Thạch Hà và thành phố Hà Tĩnh.

Phía Nam đèo Ngang là Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng thuộc địa phận Quảng Bình

Cách chân đèo chừng 1.000m về phía Nam là xã Quảng Đông, huyện Quảng Trạch (tỉnh Quảng Bình). Nơi có nhiều quả núi bò lan ra biển, sóng nước ngày đêm vỗ vào bãi đá, có cảm giác sóng và đá cùng đùa giỡn, cùng nhau tận hưởng vẻ đẹp kỳ thú của thiên nhiên.

Vườn Quốc Gia Phong Nha – Kẻ Bàng nằm trong địa bàn các xã Tân Trạch, Thượng Trạch, Phúc Trạch, Xuân Trạch và thị trấn Phong Nha, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình. Diện tích Vườn Quốc Gia Phong Nha – Kẻ Bàng là 123.326 ha, gồm 3 phân khu: phân khu bảo vệ nghiêm ngặt (100.296 ha), phân khu phục hồi sinh thái (19.619 ha), phân khu hành chính dịch vụ (3.411 ha). 

Vào năm 2003, UNESCO công nhận Vườn Quốc Gia Phong Nha – Kẻ Bàng (Phong Nha – Ke Bang National Park) là Di sản thiên nhiên thế giới theo tiêu chí địa chất, địa mạo và vào 3/7/2015 tiếp tục được UNESCO công nhận lần thứ 2 là Di sản thiên nhiên thế giới dựa theo tiêu chí đa dạng sinh học.

Hệ thống hang động tại khu vực Phong Nha – Kẻ Bàng hình thành do những kiến tạo của địa chất xảy ra trong lòng dãy núi đá vôi Kẻ Bàng. Kiến tạo các-xtơ của Vườn Quốc Gia Phong Nha – Kẻ Bàng được hình thành từ 400 triệu năm trước.

Giao nộp động vật hoang dã quý hiếm có tên trong sách Đỏ cho Vườn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng, tỉnh Quảng Bình, phía Nam của Đèo Ngang.

Qua các thời kỳ kiến tạo quan trọng, các pha chuyển động đứt gãy, uốn nếp và phối tảng đã liên tiếp tạo ra các dãy núi trùng điệp do chuyển động nâng cao và các bồn trầm tích nhờ vào chuyển động sụt lún, đóng vai trò như nguyên nhân của mọi nguyên nhân tạo ra tính đa dạng về địa hình – địa mạo, địa chất, mạng lưới thủy văn và tính kỳ thú, đa dạng về hang động đối với các thành hệ đá vôi Phong Nha – Kẻ Bàng.

Hệ thống hang động đá vôi ở Phong Nha-Kẻ Bàng có 7 cái nhất: Cửa hang cao và rộng nhất, bãi cát đá ngầm đẹp nhất, sông ngầm đẹp nhất, hồ nước ngầm đẹp nhất, thạch nhũ kỳ ảo và tráng lệ nhất, hang khô rộng và đẹp nhất, hang nước dài nhất.

Hệ sinh thái Phong Nha-Kẻ Bàng

Phong Nha – Kẻ Bàng sở hữu 15 kiểu sinh cảnh với 10 kiểu thảm thực vật quan trọng. Rừng kín thường xanh che phủ 93,5% diện tích, trong đó, trên 90% diện tích Vườn quốc gia là hệ sinh thái rừng nhiệt đới trên núi đá vôi điển hình hiếm có còn sót lại mà hầu hết chưa bị tác động. 

Đây là một trong những Vườn quốc gia có tỷ lệ rừng nguyên sinh và độ che phủ lớn nhất trong hệ thống các rừng đặc dụng ở Việt Nam. 

Đặc biệt, sự tồn tại của quần thể loài cây bách xanh đá 500 tuổi, diện tích khoảng 4.000 ha, mọc chủ yếu trên núi đá vôi ở độ cao hơn 600 m, được xem là sinh cảnh rừng độc đáo nhất, có tầm quan trọng toàn cầu và giá trị bảo tồn. 

Bách xanh đá là loài thực vật cổ và đặc hữu của Việt Nam, hiện chỉ còn sót lại chủ yếu ở Vườn quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng.

Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng có 1.394 loài động vật hoang dã thuộc 835 giống, 289 họ, 68 bộ, 12 lớp, 4 ngành, trong đó có 82 loài động vật hoang dã có tên trong Sách đỏ Việt Nam; 116 loài động vật rừng quý hiếm được liệt vào Sách đỏ IUCN.

Bên cạnh đó, Vườn quốc gia này còn có 39 loài được ghi trong Nghị định số 64/2019/NĐ-CP; 66 loài có tên các phụ lục CITES. Trong khoảng 20 năm qua, tại Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng đã có thêm 42 loài mới lần lượt được ghi nhận và công bố trên toàn thế giới, bao gồm 38 loài động vật và 4 loài thực vật.

Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng ghi nhận 2.952 loài thực vật bậc cao có mạch thuộc 1.007 chi, 198 họ, 63 bộ, 12 lớp, 6 ngành, trong đó có 111 loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam; 121 loài được ghi trong Sách đỏ IUCN; 3 loài có tên trong Nghị định số 64/2019/NĐ-CP ngày 16/7/2019 của Chính phủ.

Đèo Ngang là con đèo lịch sử đã đi vào ca dao, huyền thoại. Vua Lê Thánh Tông nhà Hậu Lê, các danh sỹ, quan đại thần như Nguyễn Thiếp, Vũ Tông Phan, Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Du; vua Thiệu Trị nhà Nguyễn, các danh sỹ, đại thần Nguyễn Hàm Ninh, Bà huyện Thanh Quan, Nguyễn Phước Miên Thẩm, Nguyễn Văn Siêu, Cao Bá Quát… đã lưu dấu tại đèo Ngang và những tuyệt phẩm thơ cổ. Đặc biệt, bài thơ “Qua Đèo Ngang” của Bà huyện Thanh Quan rất nổi tiếng, được xem như vẽ lên bức tranh thủy mặc. Bài thơ có nội dung như sau:

Bước tới Đèo Ngang, bóng xế tà,

Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.

Lom khom dưới núi, tiều vài chú,

Lác đác bên sông, chợ mấy nhà.

Nhớ nước đau lòng, con quốc quốc,

Thương nhà mỏi miệng, cái gia gia.

Dừng chân đứng lại, trời, non, nước,

Một mảnh tình riêng, ta với ta